خواص درمانی گیاه پنیرک

گیاه پنیرک از گیاهان خزنده و از تیره پنیرکیان که با نام ختمی (خطمی) هم شناخته می شود. خاصیت دارویی گیاه پنیرک در طب سنتی معتدل و رقیق کننده اخلاط است. خواص این گیاه در برگ و گل آن وجود دارد.

به گزارش خشک کیلا، پَنیرَک از گیاهان خزنده و پایا با بلندای ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر(در برخی شهرهای ایران مثل دزفول 50سانتی متر) و ساقه‌های ستبر، شاخه‌شاخه و کرک‌دار و منشعب و رنگ گل‌ها آبی و صورتی و میوه مسطح است. این سرده در ایران ۱۰ گونه گیاه علفی یک‌ساله یا چندساله دارد. این گیاه در درمان سرماخوردگی مؤثر است و در اغلب نقاط ایران به ویژه در استان خوزستان و شهرستان اندیمشک و دشت های اطراف آن شهرستان به وفور می‌روید.

در بازار ایران، فقط گل پنیرک به صورت خشک شده (بنفش رنگ) وجود دارد که می‌توان به صورت دم کرده از آن استفاده کرد. از نظر طب سنتی گیاه پنیرک را معتدل می‌دانند، اخلاط غلیظ را رقیق و اخلاط خیلی رقیق را معتدل می‌کند. ساییدگی برگ آن برای شکستگی اعضاء مفید است، ترکیب آن با روغن زیتون برای سوختگی و عقرب گزیدگی مفید است، دم کردهٔ ساقه و برگ آن با شکر، گرفتگی صدا را برطرف می‌سازد.

گیاهان دارویی با خواص درمانی مشخص و عوارض جانبی پایین، جایگزینی مناسبی برای داروهای شیمیایی محسوب می شوند. از جمله گیاهان دارویی که در طب سنتی و طب مدرن اثرات مختلفی برای آن ذکر شده است، گیاه پنیرک را می توان نام برد.

آیا از خواص درمانی گیاهان اطلاع دارید؟ برای آشنایی بیشتر با تاریخچه گیاهان دارویی و اطلاع از خواص درمانی آنها و روش های درمان با گیاه پنیرک، تا پایان همراه ما باشید.

معرفی و آشنایی با گیاه پنیرک

گیاه دارویی پنیرک در متون قدیمی فارسی با نام های تریندینگ، خورپرست، آفتاب‌پرست و آفتاب‌گردک هم آمده است. در عربی به آن خُبازی و خُبازا و در زبان هندی خباجی می‌گویند. در طب سنتی نام ملوخیا و ملوکیه هم به‌کار رفته که از یونانی μαλάχη (ملاخه) گرفته شده‌است. در متون قدیمی، خلمیط، بقلةالیهودیه، و خبازی بستانی هم نوشته‌اند. پنیرک را در کرمان و شیراز ختمی (خطمی) و نان کلاغ و خرو و در گیلان پین‌دیره می‌گویند. در مناطق جنوبی‌تر ایران بویژه در استان کهگیلویه و بویر احمد، خوزستان و فارس به آن تولَه می‌گویند. در منطقه آذربایجان با نام "امه کومه جگی" شناخته میشود.

پنیرک از گیاهان خزنده و از تیره پنیرکیان است. در کتب سنتی گیاه پنیرک را به سه نوع تقسیم بندی نموده اند: بستانی، بری و صغیر بری که نوع اصلی آن است. برگ گیاه پنیرک گرد و دایره مانند بوده، بی مزه و کمی خشن است، خصوصا پشت برگ آن و گلهای آن کوچک و سرخ مایل به بنفش هستند.

در زمان های قدیم، پنیرک یک محصول قحطی و یک غذای سنتی بود که هر ساله در روز استقلال درست می کردند. در زمانی که غذای مصری- خاورمیانه ای به نام مولوخیل تهیه می شود، پنیرک معمولی را می توان جانشین خانواده کورچروس الیتوریوس آکا 'پنیرک جوت' کرد. در چین، ریشه های پنیرک یک جز اصلی و عام هستند و در سوپ استفاده می شوند.

گیاه پنیرک دو نوع عمده دارد که هر دوی آن ها خواص درمانی دارند. پنیرک کبیر و پنیرک صغیر. به پنیرک کبیر، پنیرک می گویند. در کتاب های طب سنتی نیز به آن خطمی می گویند. این گیاه از نوع علفی و دو ساله است. ارتفاع پنیرک به چهل تا هشتاد سانتی متر می رسد. برگ های این گیاه متناوب است و بریدگی عمیقی این برگ ها را به پنج تا هفت قسمت تقسیم می کند.

فصل و محدوده رویش پنیرک

پنیرک در بیشتر خاک ها، از مناطق ساحلی گرفته تا زیستگاه های طبیعی کوهستانی، با بیش ترین تنظیمات مناسب برای این گیاه مقاوم، یافت می شود. قسمت های مورد استفاده این گیاه عبارتند از: برگ ها، گل ها، غلاف دانه، ریشه ها. فصل برداشت و استفاده از این گیاه عبارت است از: برگ ها در بهار؛ گل ها در اواخر بهار؛ غلاف دانه در اوایل تابستان و ریشه ها می توانند هر زمان که به اندازه کافی برای خود بوته گیاه بزرگ باشند، برداشت شوند. گیاه دارویی پنیرک دارای گل های درشتی است. این گل ها از ماه اردیبهشت تا تیر به رنگ قرمز مایل به بنفش در می آیند.

محل رویش گیاه پنیرک در ایران نواحی البرز، اطراف تهران، شمال ایران، آذربایجان، آستارا، اصفهان، نواحی مرکزی ایران، خراسان، دامغان، سمنان، بهبهان، جنوب ایران، کرمان، بلوچستان و سایر نقاط می‌باشند. پنیرک به عنوان مهم ترین گیاه در جامعه وجود دارد. هر بهار پنیرک در حومه های شهر جمع می شوند.

برای جمع‌آوری گل‌ها، بهتر است در زمان بازشدن گل‌ها که اکثراً در تابستان است، این کار صورت گیرد، جمع‌آوری برگ‌ها در فصل بهار باید صورت گیرد.

ویژگی‌های گیاه‌شناسی پنیرک

برگ پنیرک دارای 8 درصد موسیلاژ و مقداری تانن و فلاونوئید است که پس از هیدرولیز، قندهای آرابینوز، گلوکز، رامنوز، گالاکتوز و اسید گالاکتورونیک اسید تولید می کند.

پنیرک با نام علمی Malva sylvestris در عربی خبازی نامیده می‌شود. گیاهی است علفی، به ارتفاع تا ۶۰ سانتی‌متر و پایا. به صورت خودرو، در بسیاری از نقاط می‌روید و برای استفاده نیز کشت می‌گردد.

ساقه این گیاه از کرک پوشیده شده است. ریشه گیاه پنیرک سفید رنگ، گوشت دار و ضخیم است. میوه این گیاه گرد و مدور است و در هر خانه آن یک دانه دیده می شود. به پنیرک صغیر نیز پنیرک و یا خطمی کوچک می گویند. برگ، گل و ارتفاع گیاه  پنیرک صغیر از پنیرک کبیر کوچکتر است. برگ های این نوع از گیاه گرد و گل هایش به رنگ سفید با رگه های قرمز و یا قرمز شرابی است.

قسمت مورد استفادهٔ پنیرک برگ و گل می‌باشند. البته در اکثر نواحی، گل پنیرک مورد استفاده قرا می‌گردد. این گیاه در ایران رویش ندارد و گونهٔ نزدیک به آن به نام M.neglecta مورد استفاده قرار می‌گیرد. گونهٔ موجود در ایران، به بلندی گونهٔ اول نیست و به حالت تقریباً خوابیده‌است و حداکثر تا ۴۰ سانتی‌متر مرتفع می‌شود. برگ‌ها دارای حالت دایره‌ای و دندانه دار و گل‌ها، بنفش رنگ و کوچک هستند. قسمت مورد استفادهٔ پنیرک در ایران، گل‌های بنفش رنگ خشک شدهٔ آن می‌باشد.

خواص گیاه پنیرک

پنیرک یک گیاه پرخاصیت است که مردم از گل و برگ آن برای تهیه دارو استفاده می کنند. این گیاه دارای ویتامین های A، B، C، E؛ انولین؛ لعاب، فنول، فلاونوئیدها، اسیدهای چرب ضروری؛ فیبر، کلسیم، منیزیم، روی، سلنیوم، پتاسیم است.

برگ ها و غنچه های گل پنیرک شامل مخاط، تانن، فلاونوئیدها، روغن گیاهی، ویتامین C و مواد دیگر هستند. آنتوسیانین گلیکوزید مالوین که یک ماده شیمیایی طبیعی است، تنها در گل ها یافت می شود. مالوا سیلوستریس به طور سنتی به عنوان یک درمان گیاهی برای آسم، برونشیت، سرفه، عفونت های گلو و آمفیزم استفاده می شود.

آشپزهای خلاق می توانند پنیرک را با اسفناج در بسیاری از غذاها از جمله سوپ و سالاد وارد کنند. من حتی برگ های پنیرک بزرگ را برای یک ثانیه در روغن داغ سرخ می کنم تا "پاپدام" درست شود. همچنین پنیرک می تواند سوپ را کمی لعاب دار و سفت کند.

غلاف دانه را می توان با سفیده تخم مرغ جایگزین کرد، در صورتی که بخواهد مرنگ پنیرک درست کند. غلاف دانه پوست کنده شده را با استفاده از غلاف دانه 3 قسمت آب و 1 قسمت از آن بجوشانید تا مایع به نصف کاهش یابد.

برای هر نصف لیوان مایع، یک عدد سفیده تخم مرغ، یک قاشق چایخوری فلفل، کمی وانیل و شکر اضافه کنید، بعد آن را انقدر هم بزنید تا حالت کف و فوم شود، درست مثل مرنگ.

خواص درمانی گیاه پنیرک

همانند بسیاری از گیاهان خوراکی، پنیرک نیز سابقه ای طولانی در کاربردهای دارویی دارد. پنیرک به دلیل محتوای لعابی بالای آن، گیاهان تسکین دهنده و آرامش بخش را به ویژه برای التهاب، یا برای مجاری ادراری، گوارشی یا تنفسی، به کار برده می شود. برگ های پنیرک می توانند مقادیر مفیدی از آهن، روی و بیشتر ویتامین ها را فراهم کنند.

گیاه پنیرک موجود در ایران(Malva neglecta)، از نظر خواص دارویی مشابه با پنیرک موجود در نقاط دیگر دنیا است. بنا بر گزارش ها، همه خانواده پنیرک ها به جز پنیرک پنبه، خوراکی هستند. با میزان موکیلاژ زیاد، برگ ها می توانند به عنوان پادزهر اضطراری برای سوزش و یا تحریکاتی که ممکن است ناشی از مصرف اتفاقی گیاهان تند و زننده باشد.

خواص گل و برگ پنیرک، نزدیک به هم است؛ ولی اثرات گل به دلیل داشتن آنتوسیانین و لکوآنتوسیانین‌ها، کامل ترمی باشد. برای استفاده از خواص کامل پنیرک، می‌توان مخلوطی از گل و برگ آن را مورد استفاده قرار داد.

چون اثرات پنیرک با گل ختمی هم جهت است، می‌توان از مخلوط گل پنیرک و گل ختمی جهت تهیهٔ موسیلاژ مربوط، به ویژه در سرماخوردگی، تسکین سرفه به عنوان خلط‌آور و رفع گرفتگی صدا استفاده کرد. استفاده دیگر از این گیاه در داروهای گیاهی سنتی شامل درمان سنگ صفرا، سنگ کلیه، التهاب کلیه، سردرد، یبوست، دندان درد و بی خوابی است.

نوشتار زیر را بخوانید تا با خواص درمانی و روش های استفاده در درمان بیماری ها توسط گیاه پنیرک آشنا شوید.

خواص درمانی گیاه پنیرک در درمان زخم

هم چنین برای درمان زخم یا التهاب غشا مخاطی در دهان، گلو، معده و روده ها استفاده می شود.  به علت داشتن عوامل قابض، باکتریایی و خواص ضد التهابی اش، این گیاه می تواند به صورت موضعی به عنوان یک درمان گیاهی برای زخم ها، کورک ها، جوش ها، نیش حشرات، خارش پوست، اگزما، آکنه و تورم مفید باشد.

پنیرک برای درمان بیماری های تنفسی

پنیرک معمول یک گیاه محبوب برای درمان بیماری های تنفسی است و به آن کمک می کند، چون خواص درمانی دارد که می تواند به مشکلات مخاط دستگاه تنفسی فوقانی کمک کند. این گیاه حاوی مقدار زیادی از مواد مخاطی است که بافت ملتهب را با یک لایه محافظ پوشش می دهد.

گیاه پنیرک برای درمان سرفه

چای تهیه شده از برگ ها یا گل های این گیاه می تواند برای درمان سرفه، زکام و خشن شدن صدا به کار رود. گل ها و برگ ها باید قبل از استفاده، به مدت چند ساعت در آب ولرم خیس بخورند.

برای حفظ خواص پزشکی این گیاه، نباید جوشانده شوند. امروزه، گل ها و عصاره خشک شده در بسیاری از مخلوط های چای تجاری و داروهای ضد درمانی مورد استفاده قرار می گیرند که برای تسکین سرفه در نظر گرفته شده است.

چای گیاه پنیرک برای مادران شیرده

گفته می شود که چای از این گیاه به مادران شیرده کمک می کند تا شیر بیشتری تولید کنند. مالوا سیلوستریس نیز از آن به عنوان یک منبع غذا استفاده می کند. دانه های آن شبیه به فندق های جوان هستند و می توانند در سالاد سبز همراه با برگ ها و گل ها قرار بگیرند. استفاده از پنیرک در آشپزخانه عمدتاً فراموش شده است، اما قطعاً سزاوار بازگشت مجدد است.

تاثیر پنیرک بر روی دستگاه ادراری و تناسلی

دمنوش گل پنیرک دارای ویتامین وB وC فراوان می باشد ، مقوی رحم و ادرار آور است و برای درمان بیماری های کلیه ومثانه مانند سوزش مجاری ادراری و عفونت مثانه بسیارمفید و موثر است.

خواص درمانی پنیرک بر روی غدد

دمنوش پنیرک برای درمان یرقان و سلامت کبد و پاک کردن آن مورد استفاده قرار می گیرد و بسیار مفید است.

تاثیر پنیرک بر روی دستگاه تنفسی

دمنوش گل های پنیرک برای رفع زکام و تورم دهان و گلو بسیار موثر است و به علت داشتن موسیلاژ، از داروهای مفید برای درمان سرفه است ، همچنین دمنوش ساقه و برگ آن ، موجب برطرف شدن گرفتگی صدا می شود.

تاثیر پنیرک بر روی دستگاه گوارش

دمنوش پنیرک سبب درمان دلپیچه می شود و ضد اسهال است . این دمنوش برای رفع تورم های روده ای و معده ای و یبوست به دلیل خواص ملینی آن مفید است . این دمنوش خلط آوربوده و استعمال جوشانده آن به صورت کمپرس گرم و حمام موجب رفع ناراحتی های بواسیر ، بعضی تومورها، ورم پلک چشم و ... می شود.

خاصیت نرم کنندگی پوست با پنیرک

دمنوش پنیرک خاصیت نرم کنندگی پوست بدن را دارد و برای درمان جوش بسیار موثر است ، می توان این دمنوش را به صورت لو سیون برای نرم کردن پوست بدن به کار برد.

طریقه و مقدار مصرف دمنوش پنیرک

در یک قوری 2 گرم گل پنیرک و یک لیوان آب سرد می ریزیم و اجازه می دهیم تا 5 دقیقه بجوشد ، سپس در حالیکه این چای در حال جوش است روی آن یک لیوان آب می ریزیم و بعد از یک ربع آن را صاف می کنیم و این چای مفید را می نوشیم.

نکات قابل توجه در تهیه دمنوش پنیرک

1- گل پنیرک، موسیلاژ و آنتوسیانین فراوان دارد که موجب بند آمدن سرفه و رفع گرفتگی صدا می شود.

2- پس از صاف کردن دم کرده، برای استخراج تمام موسیلاژ گل را فشار دهید و سپس تفاله را دور بریزید.

3- هنگام تهیه ی فرآورده، بیش از 5 دقیقه آن را نجوشانید، زیرا موجب هیدرولیز موسیلاژ می شود و محصول را کم اثر می کند.

4- مصرف این گیاه برای درمان کم خونی، مفید است.

فواید گل گیاه دارویی پنیرک

از فواید گل پنیرک می توان به ضد درد، ضد التهاب، ضد عفونی کننده، قابض، ملین، ادرار آور، خلط آور و مقوی رحم بودن این گیاه اشاره کرد.

ترکیبات مهم برگ پنیرک

برگ پنیرک دارای 8 درصد موسیلاژ و مقداری تانن و فلاونوئید است که پس از هیدرولیز، قندهای آرابینوز، گلوکز، رامنوز، گالاکتوز و اسید گالاکتورونیک اسید تولید می کند.

طریقه و مقدار مصرف برگ پنیرک 

یک لیوان آب سرد ریخته را روی 5 گرم برگ پنیرک بریزید و به مدت 5 دقیقه بجوشانید و یا روی 5 گرم برگ، یک لیوان آب در حال جوشیدن می ریزیم و درب آن را بپوشانیم تا دم بکشد ، سپس بعد از 15 دقیقه آن را صاف می کنیم. اگر می خواهید محلول های سرد برگ پنیرک را مصرف کنید ، قبل از مصرف، آن را کمی گرم کنید. برای هر بار مصرف این دمنوش ، یک قاشق عسل به آن بیفزایید تا اثر آن قوی ترشود. روزی سه تا چهار بار این دمنوش را مصرف کنید.

اثرات مهم

درمان تورم قسمت های بالای راه های تنفسی و گلو، درمان تورم های روده ای – معده ای. در طب سنتی از ترکیب برگ پنیرک با گیاهان دیگر برای کاهش عوارض سرماخوردگی به خصوص سرفه، استفاده می کنند.

خواص درمانی گیاه پنیرک در طب سنتی

عوارض جانبی گیاه پنیرک

این گیاه سمی نیست و هیچ گزارشی از عوارض جانبی و یا تداخل با دیگر داروها برایش وجود ندارد که این موضوع شامل گل ها و برگ ها هم می شود. با این حال، دوزهای زیادش می توانند به عنوان ملین مورد استفاده قرار گیرند و موجب اسهال می شوند. مصرف زیاد آن سست‌کننده معده‌های ضعیف است. برای مزاج‌های سرد و تر مناسب نیست.  مصرف پنیرک ممکن است با داروهای گوارشی و مشکلات تنفسی تداخل داشته باشد.

در برخی از مقالات زنان باردار یا شیرده توصیه می شود که از این گیاه اجتناب کنند، اطلاعات کافی در مورد استفاده از پنیرک در دوران بارداری و شیردهی وجود دارد ؛ در مورد استفاده از آن در حد امن پیش بروید و زیاده روی نکنید.